10.09.2014 | 14:04

Musa Qasımlı
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı, tarix elmləri doktoru, professor

 

 

 

Dağlıq Qarabağ bölgəsində geniş  quruculuq işləri Ermənistanda qısqanclıq yaradır

 

 

 

70-ci illərin sonu – 80ci illərin əvvəllərində bəzi erməni ziya­lıla­rı Sov. İKP MK Siya­si büro­su üzv­lü­yünə nami­zəd, Azərb­yacan KP MK-nın bi­rin­ci katibi Heydər Əliye­vin rəh­bər­liyi altınd­a Azərb­aycanın sosial-iq­ti­sadi, mə­dəni sa­hə­lər­də qazandığı uğurları qısq­anır, Dağlıq Qarabağ bölgəsində aparı­la­n quruculuq iş­lə­rin­dən ən­dişə duyurdular.

 

 

Erməni dairələrinin müx­tə­lif mər­­kəzi or­qan­lara gön­dər­dik­ləri şər və böh­tan dolu şi­ka­yət mək­tub­la­rı­ və te­leq­ram­la­rı­nın ardı-arası kə­­sil­­mir­di. Xan­kən­din­dən olan iki nə­fər qo­ca­man er­məni bol­şe­vi­ki­nin xa­hişi ilə müx­bir İ.Y. Mes­xi­nin «Oqon­yok» jur­na­lı­nın 1979-cu il 34-cü nöm­rə­­sin­­də Dağ­lıq Qa­ra­bağ haq­qın­da «Biz Qa­ra­bağ­da­nıq» adlı oçer­ki dərc olun­muş­du. Oçerk­də Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğın sosial-iq­ti­­sadi və mə­dəni hə­ya­tın­da qa­za­nı­lan uğur­lar­dan, mil­lət­lə­ra­rası dost­luq­­dan söh­bət açı­lır­dı. Jur­na­lın işıq üzü gör­mə­sin­dən az son­ra er­məni zi­ya­lı­la­rı­nın bə­zi­ləri oçerk­də ək­sini ta­pan mə­sə­­lə­lərə eti­raz et­di­lər. Be­lə­lə­rin­dən biri əs­lən Dağlıq Qa­ra­bağ­dan olan, atası Ba­kıda fəh­lə iş­lə­yə­rək ai­ləsi üçün çö­rək pulu qa­zan­mış Ye­re­­van şə­hər sa­kini, İkin­ci dün­ya mü­ha­ri­bə­si­nin iş­ti­rak­çısı, is­te­­fada olan zabit, hə­kim Geor­gi Ka­ra­pe­to­viç Ter-Ako­pov idi. O, 1980-ci ilin mart ayında re­­dak­­si­yaya beş sə­hi­fə­lik mək­tub gön­də­rə­rək oçer­kə eti­ra­zını bil­di­rir­di. Onun mək­tu­bun­da irəli sür­düyü id­dia­lar əsa­sən aşa­ğı­­da­kı­lar­dan iba­rət idi: müx­bir İ.Y. Mes­xi oçer­ki ilə oxu­cu­ları çaş­­dı­rır; mü­ha­ribə il­lə­rin­də SSRİ-nin əha­lisi azal­sa da, mü­ha­ri­bə­dən son­rakı dövr­də ölkə əha­lisi ümu­mən təx­mi­nən iki dəfə, ça­rizm zül­mü al­tın­da in­lə­yən xalq­lar isə daha çox artıb. Azər­bay­ca­nın əha­lisi 1920-1978-ci il­lər­də 3,1 dəfə, Nax­çı­van Muxtar Sovet Sosia­list Res­pub­lika­sı­nın əha­lisi 2,7 dəfə, Er­mə­­nis­ta­nın əha­lisi isə 4,2 dəfə artıb. La­kin Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da tam tər­sinə olan və­ziy­yət ya­ra­nıb. Bu­rada əhali heç 1913-cü il sə­viy­yə­sinə çat­ma­­yıb. 1913-cü ildə bu­rada 176 min, 1923-cü ildə 158 min, 1979-cu ildə 161 min əhali ya­şa­yır­dı. Dağ­lıq Qa­ra­bağ ye­ganə mil­li qu­rum­dur ki, orada «yer­li əhali» olan er­mə­ni­lər azal­mağa doğ­ru gedib. Bü­tün öl­kədə iq­ti­sa­diy­yat ge­niş in­ki­şaf edir, fab­rik-za­vod­lar ti­ki­lir, yol­lar çə­ki­lir, 40 min əha­lisi olan Ste­pa­na­kert üçün 26 ki­lo­metr­lik Ağdam –Ste­pa­na­kert də­mir­yo­lu­nun çə­ki­lişi isə şi­şir­di­lir, axı hələ mü­ha­ribə döv­rün­­də Ste­pa­na­ker­tə ki­çik də­mir­yolu var idi. Bakı – Ağ­dam də­mir­yolu isə çox­dan iş­lə­yir. Qa­ra­ba­ğın is­te­dad­lı adam­ları is­tək­lə­rini il­lər­lə ye­rinə ye­tirə bil­mə­­dik­lə­rin­dən çı­xıb ge­dir­lər. Onları iri şə­hər­lər öz­lə­rinə çəkir. Ste­pa­na­kept­də çox­dan­dır ki, ya­şa­yış ev­ləri ti­ki­li­mir. Adam­lar uzun il­lər­dir mən­zil növ­bə­sin­də göz­lə­yir­lər. Buna bax­ma­ya­raq, xan sa­ra­yı­nın şai­ri Molla Pəna­h Va­qifə 18 metr­lik mav­zo­ley ucal­dı­lır, xan qızı şai­rə Xurşid­b­anu Na­təavan mədh edi­lir. Ermə­ni­lər­dən olan 15 aka­de­mik, 16 bəs­tə­kar və 23 ge­ne­ral unu­du­lur. Mux­tar vi­la­yət ya­ra­dı­lar­kən əha­li­nin 94%-ni təş­kil edən er­məni xal­qı özü­nün ço­xəsr­lik ta­ri­xin­də mə­gər öz sı­ra­la­rın­dan xa­ti­rə­si­nin əbə­di­ləş­di­ril­mə­sinə la­yiq olan adam­lar ye­tiş­dirə bil­mə­yib­mi? Xalqa mək­təbə, uşaq müəs­si­sə­lə­rinə eh­ti­yac duy­duğu və er­məni me­mar­lıq abi­də­ləri bir-bi­ri­nin ar­dın­ca da­ğı­dıl­dığı bir za­man­da belə ti­ki­li­lər la­zım­dır­mı. Erməni əha­li­si­nin ya­rat­dığı iki mil­li əra­zi­dən biri olan Er­mə­nis­tan SSR-də əhali art­dığı, elm, təh­sil, mə­də­niy­yət in­ki­şaf et­diyi halda, Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da bü­­tün bun­lar ge­riyə gedir. İn­di­yə­dək heç bir res­pub­li­kada yer­li əha­li­nin köç­mə­sinə rast gə­lin­mə­yib. Yer­li er­məni əha­lisi sı­xış­dı­rı­lır. Azər­bay­can xal­qı­nın mə­dəni sər­vət­ləri dir­çəl­di­lir. Di­ya­rın əha­li­si­nin çox his­sə­sini təş­kil edən yer­li er­məni xal­qı­nın mə­dəni irsi ba­rədə isə su­su­lur.

 

 

Mək­tub müəl­lifi 4,5 min kvad­rat ki­lo­metr əra­zisi olan Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğın Azər­bay­can tər­ki­binə guya əda­lət­siz qa­tıl­dı­ğını əsa­ssız yerə id­dia edir­di.

 

 

Həmin mək­tubu jur­na­lın baş re­dak­toru A. Saf­ro­nov 1980-ci il mar­tın 28-də Sov. İKP MK Si­yasi bü­rosu üzv­lü­yünə na­mi­zəd, Azər­bay­can KP MK-nın bi­rin­ci ka­tibi Heydər Əli­yevə gön­də­rə­rək, re­dak­si­ya­nın müəl­lifə ca­vab ve­rər­kən is­ti­fadə et­məsi üçün im­kan olar­sa, mü­la­hi­zə­lə­rini söy­lə­mə­sini xa­hiş etdi. Saf­ro­no­vun mək­tubu Azər­bay­can KP MK-da 1980-ci il ap­re­lin 8-də 1569 №-lə qey­diy­yat­dan keçdi. H. Əli­yev ap­re­lin 10-da mək­tub­la ta­nış ola­raq «Mə­nim­lə da­nı­şın. B.S.Ge­vor­kovu ta­nış edin» dər­kə­narı ya­za­raq MK-nın ideo­lo­giya ka­tibi Kamran Ba­ğı­rova gön­dər­di. Bun­dan son­ra Azər­bay­can KP Dağ­lıq Qa­ra­bağ vi­la­yət par­tiya ko­mi­tə­si­nin ka­tibi B.S. Ge­vor­kov vi­la­yə­tin sosial-iq­ti­sadi və mə­dəni in­ki­şa­fına dair ki­fa­yət qə­dər əsas­lan­dı­rıl­mış 11 may ta­rix­li 59 s №-li məx­fi ara­yış hazırladı. Hə­min ara­yış ma­yın 13-də Azər­bay­can KP MK-da 1569 №-lə qey­diy­yat­dan ke­çi­ril­di. Ara­yış­da Ter-Ako­po­vun mək­tu­bun­da irəli sü­rü­lən id­dia­la­rın əsas­­sız­­lığı zən­­gin fakt və ma­terial­lar­la tək­zib olu­nur­du.

 

 

Heydər Əli­yev bun­dan son­ra iyu­nun 23-də A.V.Saf­ro­nova ün­­van­la­nan 252 №-li mək­tubu im­za­ladı. Məkt­uba 7 sə­hi­fə­lik mü­­va­­fiq ara­yış da əlavə edil­di[i]. Də­qiq və tək­zi­bo­lun­maz faktlar əsa­sın­da ha­zır­lan­mış ara­­yış­da mək­tu­b­dakı id­dia­lar qə­tiy­yət­lə və tu­tar­lı fakt­lar­la rədd olu­nur­du. Ara­yı­şın əsas müd­dəa­ları aşa­ğı­da­kı­lar­dan iba­rət idi:

 

 

Bi­rin­cisi, Dağ­lıq Qa­ra­bağ Mux­tar Vi­la­yə­ti­nin ya­ra­dıl­ma­sına və sta­­tu­suna dair hü­quqi-si­yasi mə­sə­lə­lər Kom­mu­nist Par­ti­yasının, döv­lətin sə­nəd­ləri və ar­xiv ma­terial­ları əsa­sın­da, tu­tar­lı şə­kil­də izah olu­nur­du. Gös­tə­ri­lir­di ki, Azər­bay­can ilə iq­ti­sadi əla­­qə­sini, azər­bay­can­lı­lar­la er­mə­ni­lər ara­sın­da dai­mi sül­hün zə­ru­ri­li­yini nə­zərə ala­raq Dağ­lıq Qa­ra­bağ Azər­bay­ca­nın tər­ki­bin­də sax­la­nıl­mış­­dır. 1923-cü ildə par­ti­ya­nın qə­rarı ilə Mux­tar Vi­la­yət ya­ra­dıl­mış­dır. Bu qə­rar yek­dil­lik­lə qə­bul edil­miş­dir.

 

 

İkin­cisi, gös­tə­ri­lir­di ki, Dağ­lıq Qa­ra­bağ­da əha­li­nin azal­ma­sı­­nın 1913-cü illə mü­qa­yisə edil­mə­si­nin heç bir əsası yox­dur. Çün­ki bu za­man mux­tar vi­la­yət möv­cud de­yil­di. Vila­yə­tin əra­zi­sinə Ye­li­za­vet­pol qu­ber­ni­ya­sı­nın­dan (Şuşa, Ca­van­şir, Cəb­ra­­yıl, Zən­ğə­­zur qə­za­ları) və res­pub­li­ka­nın in­diki ra­yon­la­rı­nın bə­zisi də da­xil ol­muş­du. Buna görə də mü­qa­yi­sə­nın is­ti­nad nöq­təsi kimi Mux­tar Vi­la­yə­tin ya­ra­dıl­ması ili gö­tü­rül­mə­li­dir. 1923-cü ildə vi­la­yə­tin əha­­lisi 158 min nə­fər idi. Bö­yük Və­tən mü­ha­ri­bəsi il­lə­rin­də vi­la­yə­tin əha­lisi təbii ola­raq azal­mış­dı. 1980-ci il ap­re­lin 1-nə olan mə­lu­mata görə, vi­la­yə­tin əha­lisi 163,1 min nə­fər olm­uşdu. Bu isə vi­la­yət əha­li­si­nin azal­ma­dı­ğını gös­tə­rir­di. Vi­la­­yət­də ob­yek­tiv miq­ra­siya pro­ses­ləri get­di­yin­dən, əha­li­nin və öl­kə­nin hə­ya­tın­da bey­nəl­mi­ləl­­ləş­mə prosesləri baş ver­di­yin­dən bu­rada 49 mil­lə­tin nü­­ma­­yən­dəsi ya­şa­yır­dı. Əha­li­nin 76%-ni er­mə­ni­lər təş­kil edir­di.

 

 

Üçun­cüsü, Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğın iq­ti­sadi in­ki­şafı mə­sə­lə­lə­rinə ay­dın­lıq gə­ti­ri­lir­di. İn­qi­la­ba­dək Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğın sə­na­yesi ki­çik ya­rım­kus­tar ema­lat­xa­na­lar­dan iba­rət idi. 70-ci il­lər­də isə vi­la­yət­də yüz­lər­lə məh­sul is­teh­sal edən və nəin­ki öl­kə­nin müx­tə­lif yer­lə­rinə gön­də­ri­lən, eyni za­man­da xa­ricə mal­ları ix­rac olu­nan 45 sə­naye müəs­si­səsi fəa­liy­yət gös­tə­rir­di. So­vet ha­ki­miy­yəti il­lə­rin­də vi­la­yət­­də sə­naye məh­sulu is­teh­salı 724 dəfə art­mış­dı. Əgər əv­vəl­ki be­şil­­lik­də vi­la­yət­də sə­naye məh­sulu is­teh­sa­lı­nın həc­mi 24% art­mış­dısa, 1976-1980-ci il­lər­də 50,3% art­mış­dı. Əmək məh­sul­dar­lığı 17,1% əvə­zinə 37,6 % ol­muş­du. Bu müd­dət ər­zin­də 80-dən çox yeni sə­naye məh­sulu bu­ra­xıl­mış­dı. Ste­pa­na­kert­də ildə 6 min ma­şın tə­mir edən za­vod ya­ra­dıl­mış­dı. Vi­la­yət­də aqrar-sə­naye komp­lek­si də in­ki­şaf edir­di. 1976-1979-cu il­lər­də kənd tə­sər­rü­fatı məh­sul­la­rı­nın orta il­lik məc­mu ar­tımı plan­da nə­zər­də tu­tu­lan 16,8% əvə­zinə 49,1% ol­muş­du. Bu il­lər­də əmək məh­sul­­dar­lığı be­şil­lik plan­da nə­zər­də tu­tul­muş 15,6% əvə­zinə 42,8% art­mış­dı. Üzüm­­çü­lük, mal­dar­lıq, bağ­çı­lıq in­ki­şaf et­miş­di. Dağ­lıq Qa­ra­bağ bü­tün bu sa­hə­lər üzrə in­ki­şaf ba­xı­mın­dan Cə­nubi Qaf­qaz­da ya­ra­dıl­mış mux­tar vi­la­yət­lə­rin ha­mı­sını ge­ridə qo­yur­du.

 

 

Dör­dün­cüsü, Ağdam – Ste­pa­na­kert də­mir­yo­lu­nun çə­kil­məsi ba­rədə də tu­tar­lı fakt və ma­terial­lar ve­ri­lir­di. Də­mir­yol xət­ti­nin çə­ki­lişi xərc­lə­ri­nin 50%-ni SSRİ Də­mir­yol Na­zir­liyi, 50%-ni isə Azər­bay­can SSR hö­ku­məti ayır­mış­dı. Bu isə Azər­bay­ca­nın di­gər rayonları ilə Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğın əla­qə­sini güc­lən­di­rir, nəq­liy­ya­tın in­ki­şa­fına, vi­la­yət­də is­teh­sal olu­nan məh­sul­la­rın öl­kə­nin müx­tə­lif şə­hər­lə­rinə da­şın­ma­sına müs­bət tə­sir edir­di.

 

 

Be­şin­cisi, vi­la­yət əha­li­si­nin sosial-iq­ti­sadi hə­ya­tı­nın xey­li yük­­səl­diyi gös­tə­ri­lir­di. Onun­cu be­şil­lik­də əha­li­nin pul gə­lir­ləri doq­­qu­zun­cu be­şil­li­yin mü­va­fiq döv­rü ilə mü­qa­yi­sədə 39,1% art­­mış­dı. Pə­ra­kən­də ti­ca­rət 18,3%, əha­liyə gös­tə­ri­lən məi­şət xid­məti 52% ço­xal­mış­dı. Əha­li­nin təbii qaz­la tə­­min edil­məsi 1980-ci il yan­­varın 1-i üçün 95% olm­uşdu. Yev­lax – Ste­pa­na­kert – Şuşa qaz kə­mə­ri­nin çə­ki­lişi vi­la­yət mər­kə­zi­nin və Şuşa ku­rort şə­hə­ri­nin prob­lem­lə­ri­nin həl­linə kö­mək et­miş­di.

 

 

Al­tın­cısı, vi­la­yət­də mən­zil ti­kin­­ti­sinə xü­susi diq­qət ye­ti­ril­diyi qeyd edi­lir­di. Ste­pa­na­ker­tin su təc­hi­za­tı­nın ge­niş­lən­di­ril­məsi vi­la­yət mər­kə­zi­nin tə­mi­na­tı­nın yax­şı­laş­dı­rıl­ma­sına im­kan ver­miş­di.

 

 

Yed­din­cisi, vi­la­yə­tin mə­dəni in­ki­şafı haq­qın­da mə­lu­mat ve­ri­lir­di. İn­qi­la­ba­dək bu əra­zidə şəx­si adam­lara məx­sus olan yal­nız üç mə­dəni-maa­rif müəs­si­səsi fəa­liy­yət gös­tə­rir­di. Əha­li­nin 90%-dən çoxu sa­vad­sız idi. 70-ci il­lər­də isə vi­la­yə­tin əha­lisi baş­dan-başa sa­vad­lı olm­uşdu. Vi­la­yət­də 193 ümum­təh­sil mək­təbi, o cüm­lə­dən 147 er­məni mək­təbi fəa­liy­yət gös­tə­rir­di. Ste­pa­na­kert Pe­da­qoji İns­ti­tu­tun­da dərs­lər Azər­bay­can, rus və er­məni dil­lə­rin­də ke­çi­ri­lir­di. Vi­la­yət­dəki 5 tex­ni­kum­dan və 5 tex­niki-peşə təh­sili mək­tə­bin­dən 4-ündə dərs­lər er­məni di­lin­də ke­çi­ri­lir­di. Bu­rada ki­tab fon­du 1,5 mln. olan 196 küt­ləvi ki­tab­xana, 202 klub, mə­­də­niy­­yət evi, 195 ki­noteatr və ki­no ­qur­ğusu, M.Qor­ki adına Ste­pa­­na­­kert şə­hər dram teat­rı, mah­nı və rəqs an­samb­lı, er­məni di­lin­də və rus di­lin­də dubl­yajı nəşr olu­nan «So­ve­ta­kan Ka­ra­bax» qə­zeti, 5 ra­yon qə­zeti (4-ü er­məni di­lin­də, 1-i Azər­bay­can di­lin­də) var idi. Vi­la­yət­də 2,5 saat ya­yım­la­nan radio ve­ri­liş­lə­rin­dən 2 saat­dan çoxu er­məni di­lin­də idi.

 

 

Sək­ki­zin­cisi, vi­la­yət­də abi­də­lə­rin qo­yul­ması sa­hə­sin­də hə­ya­­ta ke­çi­ri­lən təd­bir­lərə də ay­dın­lıq gə­ti­ri­lir­di. Er­məni xa­dim­lə­­rinə də abi­də­lər qo­yul­du­ğuna dair fakt­lar sa­da­lan­dıq­dan son­ra gös­tə­­ri­lir­di ki, əha­lisi əsa­sən azər­bay­can­lı­lar­dan iba­rət olan Şu­şada indi Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı­nın klas­siki Va­qifə abidə qo­yu­lur. De­yi­­lir­di ki, Va­qif Qa­ra­bağ xa­nı­nın və­ziri-xa­rici iş­lər na­ziri və­zi­fə­­sinə uy­­ğun gə­lən və­zi­fədə iş­lə­miş­, Za­qaf­­qa­ziya ha­kim­lə­ri­nin İran şa­hına qar­şı mü­ba­ri­zə­sin­də mü­hüm rol oynamış­dır.

 

 

Be­lə­lik­lə, ara­yış­da əsas­sız er­məni id­dia­ları qə­tiy­yət­lə rədd edi­lir­di.

 

 

Erməni millətçilərinin xalqlar arasında düşmənçilik hislərinin qızışdırmaq cəhdlərinə baxmayaraq, Azərbaycan hökuməti Dağlıq Qarabağ bölgəsinin sosial-iqtisadi və mədəni inkişafına daim qayğı göstərir, erməni və Azərbaycan xalqları arasında dostluğa çalışırdı. Azərbaycan hökuməti Dağlıq Qarabağın inkişafına xüsusi diqqət yetirirdi. DQMV özünü idarəetmənin bütün əsas elementlərinə sahib idi. Dağlıq Qarabağın Azərbaycan SSR-in tərkibində muxtar vilayət statusu 1936 və 1977-ci illər SSRİ Konstitusiyalarında təsbit olunmuşdu. SSRİ və Azərbaycan SSR konstitusiyalarına əsasən DQMV-nin hüquqi statusu DQMV Xalq Deputatları Soveti tərəfindən Azərbaycan SSR Ali Sovetinə təqdim edilmiş və 1981-ci il iyunun 16-da qəbul edilmiş “Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında” qanunla tənzimlənirdi. Milli ərazi vahidi kimi DQMV inzibati muxtariyyət formasına və əhalisinin xüsusi tələbatlarının həyata keçirilməsini təmin edən bir sıra hüquqlara malik idi. SSRİ konstitusiyasına uyğun olaraq DQMV SSRİ Ali Sovetinin Millətlər Sovetində 5, Azərbaycan SSR Ali Sovetində isə 12 deputatla təmsil olunurdu. DQMV-nin hakimiyyət orqanı olan Xalq Deputatları Soveti geniş səlahiyyətlərə malik idi, milli və digər xüsusiyyətləri nəzərə alaraq, vilayətdə yaşayan vətəndaşların maraqları əsasında bütün yerli məsələləri həll edirdi. Muxtariyyət forması əhalinin özünəməxsus iqtisadi, sosial, mədəni və milli xüsusiyyətlərini və muxtar regionda həyat tərzini tam şəkildə əks etdirirdi.

 

 

“KarabakhİNFO.com”